चतुथर्ः पाठः प्रस्तुत पाठ आयुवेर्द के प्रसि( ग्रन्थ ‘सुश्रुतसंहिता’ के चिकित्सा स्थान में वण्िार्त 24वें अध्याय से संकलित है। इसमें आचायर् सुश्रुत ने व्यायाम की परिभाषा बताते हुए उससे होने वाले लाभों की चचार् की है। शरीर में सुगठन, कान्ित, स्पूफतिर्, सहिष्णुता, नीरोगता आदि व्यायाम के प्रमुख लाभ हैं। शरीरायासजननं कमर् व्यायामसंज्ञितम् । दीप्ताग्िनत्वमनालस्यं स्िथरत्वं लाघवं मृजा ।।2।। श्रमक्लमपिपासोष्ण - शीतादीनां सहिष्णुता । आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते ।।3।। न चास्ित सदृशं तेन कि�ि�चत्स्थौल्यापकषर्णम् । न च व्यायामिनं मत्यर्मदर्यन्त्यरयो बलात् ।।4।। न चैनं सहसाक्रम्य जरा समध्िरोहति । स्िथरीभवति मांसं च व्यायामाभ्िारतस्य च ।।5।। व्यायामस्िवन्नगात्रास्य पद्भ्यामुद्वतिर्तस्य च । व्याध्यो नोपसपर्न्ित वैनतेयमिवोरगाः वयोरूपगुणैहीर्नमपि वुफयार्त्सुदशर्नम् ।।6।। व्यायामं वुफवर्तो नित्यं विरु(मपि भोजनम् । विदग्ध्मविदग्ध्ं वा निदोर्षं परिपच्यते ।।7।। व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्िनग्ध्भोजिनाम्। स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः ।।8।। सवेर्ष्वृतुष्वहरहः पुम्िभरात्महितैष्िाभ्िाः । बलस्याध्ेर्न कत्तर्व्यो व्यायामो हन्त्यतो{न्यथा ।।9।। हृदिस्थानास्िथतो वायुयर्दा वक्त्रां प्रपद्यते । व्यायामं वुफवर्तो जन्तोस्तद्बलाध्र्स्य लक्षणम् ।।10।। वयोबलशरीराण्िा देशकालाशनानि च । समीक्ष्य वुफयार्द् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात् ।।11।। आयासः - प्रयत्नः, प्रयासः, श्रमः - परिश्रम विमृद्नीयात् - मदर्येत् - मालिश करनी चाहिए समन्ततः - सवर्तः - पूरी तरह से उपचयः - अभ्िावृ�ि�ः - वृ�ि� कान्ितः - आभा - चमक गात्राम् - शरीरम् - शरीर सुविभक्तता - शारीरिकं सौष्ठवम् - शारीरिक सौन्दयर् दीप्ताग्िनत्वम् - जठराग्नेः प्रवध्र्नम् - जठराग्िन का प्रदीप्त होना अथार्त् भूख लगना मृजा - स्वच्छीकरणम् - स्वच्छ करना क्लमः - श्रमजनितं शैथ्िाल्यम् - थकान पिपासा - पातुम् इच्छा - प्यास उष्णः - तापः - गमीर् स्थौल्यम् - अतिमांसलत्वं, पीनता - मोटापा अपकषर्णम् - दूरीकरणम् - दूर करना, कम करना अदर्यन्ित - अदर्नं वुफवर्न्ित - वुफचल डालते हैं अरयः - शत्रावः - शत्राुगण आक्रम्य - आक्रमणं कृत्वा - हमला करके जरा - वाध्र्क्यम् - बुढ़ापा अभ्िारतस्य - संलग्नस्य - तल्लीन होने वाले का स्िवन्नगात्रास्य - स्वेदेन सिक्तस्य शरीरस्य - पसीने से लथपथ शरीर का पद्भ्याम् उद्वतिर्तस्य - पद्भ्याम् उन्नमितस्य - दोनों पैरों से ऊपर उठने वाले व्यायाम वैनतेयः - गरुडः - गरुड़ उरगः - सपर्ः - साँप विदग्ध्म् - सुपक्वम् - भली प्रकार पके हुए परिपच्यते - जीयर्ते - पच जाता है अहन् - दिवसः - दिन पथ्यं - अनुवूफलम् - उचित अहरहः - प्रतिदिनम् - हर रोज पुम्िभः - पुरुषैः - पुरुषों के द्वारा अशनानि - आहाराः/भोजनानि - भोजन 1 अधेलिख्िातानां प्रश्नानाम् उत्तराण्िा संस्कृतभाषया लिखत - ;कद्ध कीदृशं कमर् व्यायामसंज्ञितम् कथ्यते? ;खद्ध व्यायामात् ¯क किमुपजायते? ;गद्ध जरा कस्य सकाशं सहसा न समध्िरोहति? ;घद्ध कियता बलेन व्यायामः कतर्व्यः? ;घद्ध अध्र्बलस्य लक्षणम् किम्? 2 उदाहरणमनुसृत्य कोष्ठकगतेषु पदेषु तृतीयाविभक्ितं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत - यथा - व्यायामः ....... हीनमपि सुदशर्नं करोति ;गुणद्ध व्यायामः गुणैः हीनमपि सुदशर्नं करोति। ;कद्ध ....................व्यायामः कत्तर्व्यः। ;बलस्याध्र्द्ध ;खद्ध ................... सदृशं कि�ि�चत् स्थौल्यापकषर्णं नास्ित। ;व्यायामद्ध ;गद्ध ....................विना जीवनं नास्ित। ;विद्याद्ध ;घद्ध सः ....................ख×जः अस्ित। ;चरणद्ध ;घद्ध सूपकारः ....................भोजनं जिघ्रति। ;नासिकाद्ध 3 स्थूलपदमाध्ृत्य प्रश्ननिमार्णं वुफरुत - ;कद्ध शरीरस्य आयासजननं कमर् व्यायामः इति कथ्यते। ;खद्ध अरयः व्यायामिनं न अदर्यन्ित। ;गद्ध आत्महितैष्िाभ्िाः सवर्दा व्यायामः कतर्व्यः। ;घद्ध व्यायामं कुवर्तः विरु(ं भोजनम् अपि परिपच्यते। ;घद्ध गात्राणां सुविभक्तता व्यायामेन संभवति। व्यायामः सवर्दा पथ्यः 4.निम्नलिख्िातानाम् अव्ययानाम् रिक्तस्थानेषु प्रयोगं वुफरुत - सहसा, अपि, सदृशं, सवर्दा, यदा, सदा, अन्यथा ....................व्यायामः कत्तर्व्यः। ;कद्ध ;खद्ध मनुष्यः सम्यव्फरूपेण व्यायामं करोति तदा सः स्वस्थः तिष्ठति। ;गद्ध व्यायामेन असुन्दराः ....................सुन्दराः भवन्ित। ;घद्ध व्यायामिनः जनस्य सकाशं वाध्र्क्यं ....................नायाति। ;घद्ध व्यायामेन ....................कि�ि�चत् स्थौल्यापकषर्णं नास्ित। ;चद्ध व्यायामं समीक्ष्य एव कतर्व्यम् ....................व्याध्यः आयान्ित। 5.;कद्ध अधेलिख्िातेषु त�ि�तपदेषु प्रकृ¯त/प्रत्ययं च पृथव्फ कृत्वा लिखत - मूलशब्दः ;प्रकृतिःद्ध प्रत्ययः ;कद्धपथ्यतमः = $ ;खद्ध सहिष्णुता = $ ;गद्ध अग्िनत्वम् = $ ;घद्ध स्िथरत्वम् = $ ;घद्ध लाघवम् = $ ;खद्ध अधेलिख्िातकृदन्तपदेषु मूलधतुं प्रत्ययं च पृथव्फ कृत्वा लिखत - मूलशब्दः $ प्रत्ययः ;कद्धकतर्व्यः $ ;खद्ध भोजनम् $ आ $ .................................................. ;गद्ध आस्िथतः $ ;घद्ध स्मृतः $ सम् ...................................................... ;घद्ध समीक्ष्य $ आ $.................................................... ;चद्ध आक्रम्य $ ;छद्ध जननम् $ 6.अधेलिख्िातेभ्यः पदेभ्यः उपसगार्न् पृथव्फ कृत्वा लिखत - यथा - सुदशर्नम् - सु $ दशर्नम् ;कद्ध उपजायते ...............................$ ................................;खद्ध अपकषर्णम् ...............................$ ................................ ;गद्ध अध्िरोहति ...............................$ ................................;घद्ध प्रपद्यते ...............................$ ................................;घद्ध सुविभक्तता ...............................$ ................................ 7.;कद्ध षष्ठ श्लोकस्य भावमाश्रित्य रिक्तस्थानानि पूरयत - यथा - .................. समीपे उरगाः न .................. एवमेव व्यायामिनः जनस्य समीपं .................. न गच्छन्ित। व्यायामः वयोरूपगुणहीनम् अपि जनम् .................. करोति। ;खद्ध उदाहरणमनुसृत्य वाच्यपरिवतर्नं वुफरुत - कमर्वाच्यम् कतृर्वाच्यम् यथा - आत्महितैष्िाभ्िाः व्यायामः �ि�यते आत्महितैष्िाणः व्यायामं वुफवर्न्ित। ;1द्ध बलवता विरु(मपि भोजनं पच्यते ..................................................... ;2द्ध जनैः व्यायामेन कान्ितः लभ्यते ..................................................... ;3द्ध मोहनेन पाठः पठ्यते ..................................................... ;4द्ध लतया गीतं गीयते ..................................................... ;गद्ध ‘व्यायामस्य लाभाः’ इति विषयमध्िकृत्य प×चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत। ;कद्धसुश्रुतः आयुवेर्दस्य, ‘सुश्रुतसंहिता’ इत्याख्यस्य ग्रन्थस्य रचयिता। अस्िमन् ग्रन्थे शल्यचिकित्सायाः प्राधन्यमस्ित। सुश्रुतः शल्यशास्त्राज्ञस्य दिवोदासस्य श्िाष्यः आसीत्। दिवोदासः सुश्रुतं वाराणस्याम् आयुवेर्दम् अपाठयत्। सुश्रुतः दिवोदासस्य उपदेशान् स्वग्रन्थे{लिखत्। ;खद्ध उपलब्धसु आयुवेर्दीय - संहितासु ‘सुश्रुतसंहिता’ सवर्श्रेष्ठः शल्यचिकित्साप्रधनो ग्रन्थः। अस्िमन् ग्रन्थे 120 अध्यायेषु क्रमेण सूत्रास्थाने मौलिकसि(ान्तानां शल्यकमोर्पयोगि - यन्त्रादीनां, निदानस्थाने व्यायामः सवर्दा पथ्यः प्रमुखाणां रोगाणां, शरीरस्थाने शरीरशास्त्रास्य चिकित्सास्थाने, शल्यचिकित्सायाः कल्पस्थाने च विषाणां प्रकरणानि वण्िार्तानि। अस्य उत्तरतन्त्रो 66 अध्यायाः सन्ित। ;गद्ध वैनतेयमिवोरगाः - कश्यप )ष्िा की दो पत्िनयाँ थीं - कद्रु और विनता। विनता का पुत्रा गरुड़ था और कद्रु का पुत्रा सपर्। विनता का पुत्रा होने के कारण गरुड़ को वैनतेय कहा जाता है। ;विनतायाः अयम् वैनतेयः, अण् प्रत्यये कृतेद्ध। गरुड़ सपर् से अध्िक ताकतवर होता है, भयवश साँप गरुड़ के पास जाने का साहस नहीं करता। यहाँ व्यायाम करने वाले मनुष्य की तुलना गरुड़ से तथा व्याध्ियों की तुलना साँप से की गइर् है। जिस प्रकार गरुड़ के समक्ष साँप नहीं जाता। उसी प्रकार व्यायाम करने वाले व्यक्ित के पास रोग नहीं पफटकते। गुणवाचक शब्दों से भाव अथर् में ष्य×ा् अथार्त् य प्रत्यय लगाकर भाववाची पदों का निमार्ण किया जाता है। शब्द के प्रथम स्वर में वृ�ि� होती है और अन्ितम अ का लोप होता है। ;कद्ध शूरस्य भावः शौयर्म् - शूर $ ष्य×ा् ;खद्ध सुन्दरस्य भावः सौन्दयर्म् - सुन्दर $ ष्य×ा् ;गद्ध सुखस्य भावः सौख्यम् - सुख $ ष्य×ा् ;घद्ध विदुषः भावः वैदुष्यम् - विद्वस् $ ष्य×ा् ;घद्ध मध्ुरस्य भावः माध्ुयर्म् - मध्ुर $ ष्य×ा् ;चद्ध स्थूलस्य भावः स्थौल्यम् - स्थूल $ ष्य×ा् ;छद्ध अरोगस्य भावः आरोग्यम् - अरोग $ ष्य×ा् ;जद्ध सहितस्य भावः साहित्यम् - सहित $ ष्य×ा्् थाल् - प्रत्ययः - ‘प्रकार’ अथर् में थाल् प्रत्यय का प्रयोग होता है। जैसे - तेन प्रकारेण - तथा येन प्रकारेण - यथा अन्येन प्रकारेण - अन्यथा सवर् प्रकारेण - सवर्था उभय प्रकारेण - उभयथा ;कद्ध शरीरमाद्यं खलु ध्मर्साध्नम् ;खद्ध लाघवं कमर्सामथ्य± स्थैय± क्लेशसहिष्णुता। दोषक्षयो{ग्िनवृ�ि�श्च व्यायामादुपजायते।। ;गद्ध यथा शरीरस्य रक्षायै उचितं भोजनम्, उचितश्च व्यवहारः आवश्यको{स्ित तथैव शरीरस्य स्वास्थ्याय व्यायामः अपि आवश्यकः। ;घद्ध युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कमर्सु। युक्तस्वप्नावबोध्स्य योगो भवति दुःखहा।। ;घद्ध पक्ष्िाणः आकाशे उंीयन्ते तेषाम् उड्डयनमेव तेषां व्यायामः। पशवो{पि इतस्ततः पलायन्ते, पलायनमेव तेषां व्यायामः। शैशवे श्िाशुः स्वहस्तपादौ चालयति, अयमेव तस्य व्यायामः। वि$आ$यम् धतोः घ×ा् प्रत्ययात् निष्पन्नः व्यायाम शब्दः विस्तारस्य विकासस्य च वाचकः। यतो हि व्यायामेन अगनां विकासः भवति। अतः सुखपूवर्वंफ जीवनं यापयितुं मनुष्यैः नित्यं व्यायामः करणीयः।